İşsizlik sigortası uygulamasının tüm yönleriyle ele alınıp değerlendirilmesi
Raşit ULUBEY
(İş Başmüfettişi)
(İŞKUR Eski İstihdam Dairesi Bşk.)
I. Başlangıç
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Hakkında 102 sayılı Sözleşme ile 9 sigorta kolunun uygulanmasını istemiştir.
Ülkemiz tarafından 102 sayılı sözleşme, 29.07.1971 tarihli ve 1451 sayılı Kanunla kabul edilmiş ve 01.04.1974 tarihli ve 7/7964 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı’yla da yürürlüğe sokulmuştur.
Dokuz sigorta kolundan biri olan işsizlik sigortası, 25.08.1999 tarihli ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu’yla ülkemizde uygulamaya konulmuştur.
Bu makalemizde, işsizlik sigortası uygulaması tüm yönleriyle ele alınıp, değerlendirilecektir.
II. Konu
1- İşsizlik Sigortası Nedir?
4447 sayılı Kanun’da, işsizlik sigortası; bir işyerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek, sağlık ve yeterliliğinde olmasına rağmen, her hangi bir kasıt ve kusuru olmaksızın işini kaybeden sigortalılara işsiz kalmaları nedeniyle uğradıkları gelir kaybını belli süre ve ölçüde karşılayan, sigortacılık tekniği ile faaliyet gösteren zorunlu sigorta olarak adlandırılmaktadır.
Ancak, 13.02.2011 tarihli ve 6111 sayılı Torba Kanun (Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve Diğer Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun)’la , 4447 sayılı Kanun’un 46’ncı maddesinde yapılan değişiklik gereğince, işsizlik sigortası, 31.05.2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 52’nci maddesine tabi bulunan isteğe bağlı sigortalılar ile Ek 6’ncı maddesine tabi bulunan bazı kısmi süreli çalışanlar için iradi, bir hizmet akdine dayalı olarak çalışan 5510 sayılı Kanun’un 4’üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi ile ikinci fıkrası kapsamında olan sigortalılar için zorunlu bir hal aldığı ortaya çıkmaktadır.
2- İşsizlik Sigortasından Yararlanma Şartları Nelerdir?
İşsizlik Sigortası Kanunu kapsamında çalışmakta iken; sağlık sebepleri, ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri ile zorlayıcı sebepler hariç olmak üzere, bir iş ya da iş yerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek, sağlık ve yeterliliğinde olmasına karşın kendi istek ve kusuru dışında işsiz kalan ve işten çıktığı/çıkarıldığı tarihten önceki son üç yıl içinde son 120 günü kesintisiz olmak koşuluyla en az 600 gün prim ödeyen kişiler işsizlik sigortasından faydalanabilmektedir.
Belirtilen şekilde bir işverene bağlı olarak çalışanların dışında, 6111 sayılı Torba Kanun’la, 4447 sayılı Kanun’un 46’ncı maddesinde yapılan değişiklikle; isteğe bağlı sigortalılar (5510 sayılı Kanun Madde 52) ile ticari taksi, dolmuş ve benzeri nitelikteki şehir içi toplu taşıma aracı işyerleri ile 4’üncü maddenin ikinci fıkrasının (b) bendinde (Bu bentte; bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan; film, tiyatro, sahne, gösteri, ses ve saz sanatçıları ile müzik, resim, heykel, dekoratif ve benzeri diğer uğraşları içine alan bütün güzel sanat kollarında çalışanlar ile düşünürler ve yazarlar yer almıştır.) belirtilen ve Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca belirlenecek alanlarda kısmi süreli iş sözleşmesiyle bir veya birden fazla kişi tarafından çalıştırılan ve çalıştıkları kişi yanında ay içerisinde çalışma saati süresine göre ay içindeki toplam çalışma saatlerinin 7,5 saate bölünmesi ve çıkacak sonuçta varsa küsuratların atılmasıyla bulunacak netice üzerinden hesaplanan çalışma gün sayısı 10 günden az olup, kendileri tarafından 30 gün üzerinden prim ödemeleri suretiyle sigortalılıkları sağlanan kişiler (5510 sayılı Kanun Ek Madde 6) de istemeleri halinde kendileri tarafından son üç yıl içinde en az 600 gün prim ödemiş olmaları ve Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun Ek 6’ncı maddesi kapsamındakilerin ayda 10 günden az şekildeki çalışmalarının sona ermesi durumunda işsizlik sigortası hükümlerinden yararlanabileceklerdir.
6111 sayılı Kanun’la yapılan değişiklik 25.02.2011 tarihinde yürürlüğe girdiğinden, işsizlik ödeneğine hak kazanabilmek için ödenmesi gereken en az prim günü olan 600 günlük süre ilk olarak Ekim 2012 ayında tamamlanmakta ve bu durumda bulunanlar, diğer şartları taşımaları halinde Kasım 2012 ayından itibaren işsizlik ödeneği alabilecek duruma gelmektedirler.
3- İşsizlik Sigortasına Kim Ne Kadar Prim Ödemektedir?
Bir işverene bağlı olarak çalışanlar için 4447 sayılı Kanun’a göre, 01.06.2000-31.12.2001 tarihleri arasında % 3 işveren, % 2 sigortalı ve % 2 Devlet payı şeklinde işsizlik sigortası primi ödenmesi gerçekleşmişken, 01.01.2002 tarihinden sonra % 2 işveren, % 1 sigortalı, % 1 Devlet payı olarak prim ödenmesi uygulanmıştır.
Bu oranlarda işsizlik sigortası prim ödenmesi uygulaması halen devam etmektedir.
6111 sayılı Torba Kanun’la 25.02.2011 tarihinden geçerli olmak üzere 4447 sayılı Kanun’un 46’ncı maddesine eklenen ve primleri kendileri tarafından ödenecek olan bu makalemizin bir önceki maddesinin ikinci paragrafına konu edilen kişiler, işsizlik sigortasından yararlanmak istemeleri halinde % 3 oranındaki işçi ve işveren priminin tamamını kendileri ödemek zorundadırlar. Bunlardan, isteği bağlı sigortalılar dışında kalanlar tarafından işsizlik sigortası priminin, ait olduğu ayı takip eden ayın sonuna kadar ödenmemesi durumunda, bu kişilerin o aya ait işsizlik sigortası primini ödeme hakları düşmektedir.
4- İşsizlik Sigortası Kapsamında Hangi Hizmetler Verilmektedir?
İşsizlik Sigortası Kanunu gereğince, işsizlik sigortasından;
a) İşsizlik ödeneği ödenmesi,
b) 5510 sayılı Kanun gereği ödenmesi gereken sigorta primlerinin ödenmesi,
c) Yeni bir iş bulunması,
d) Meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi verilmesi,
hizmetlerinin verilmesi söz konusudur.
5- İşsizlik Ödeneği Ödenmesi Ne zaman Başlamış Bulunmaktadır?
İlk işsizlik sigortası primi 01.06.2000 tarihinde kesilmeye başlanmış olup, ödenmesi gereken asgari prim süresi olan 600 günlük sürenin ilk defa tamamlanmasıyla birlikte Mart 2002 ayında ilk işsizlik ödeneği ödemesi gerçekleşmiş bulunmaktadır.
Türkiye İş Kurumu verilerine göre , işsizlik ödeneğinin başladığı 2002 yılı Mart ayından 31.12.2011 tarihine kadar 2.418.212 kişiye toplam 4.541.441.855.- TL. işsizlik ödeneği ödemesi yapılmıştır.
Aralık 2011 ayında 174.363 sigortalı işsize yapılan işsizlik ödeneği miktarı toplam 71.340.826.- TL. olarak karşımıza çıkmaktadır.
6- İşsizlik Ödeneğinden Yararlanma Süresi Ne Kadardır?
4447 sayılı Kanun’a göre; 600 gün prim ödeyen kişiler 180 gün, 900 gün prim ödeyen kişiler 240 gün, son üç yılda 1080 gün, diğer bir deyişle son üç yılın tamamında kesintisiz prim ödeyen kişiler de 300 gün işsizlik ödeneği almaya hak kazanmaktadır.
7- Sigortalı İşsizlere Ne Kadar İşsizlik Ödeneği Ödenmektedir?
Gerekli prim ödeme şarlarını taşımak suretiyle sağlık sebepleri, ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri ile zorlayıcı sebepler hariç olmak üzere, bir iş ya da iş yerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek, sağlık ve yeterliliğinde olmasına karşın kendi istek ve kusuru dışında işsiz kalan sigortalı işsizlere sigortalının son dört aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama brüt kazancının % 40’ı, en fazla 16 yaşından büyük işçiler için uygulanan aylık asgari ücretin brüt tutarının % 80’i kadar işsizlik ödeneği ödenmektedir.
Son dört aylık prime esas kazançları 01.07.2011-31.12.2011 tarihleri arasında geçerli olan 837,- TL.’lık aylık asgari ücretten yatırılmış olan sigortalı işsiz ayda 334,80 TL, primi 1.674,- TL. ve üstündeki kazançtan ödenmiş olan sigortalı işsizler ise, ayda 669,60 TL. işsizlik ödeneği almaktadır.
Son dört aylık prime esas kazançları 01.01.2012-30.06.2012 tarihleri arasında 16 yaşından büyükler için geçerli olan 886,50 TL.’lık aylık asgari ücretten yatırılmış olan sigortalı işsizin aylık 354,60 TL. işsizlik ödeneği alması söz konusu olmaktadır. Son dört aylık prime esas kazançları 01.07.2012-31.12.2012 tarihleri arasında geçerli olacak 940,50 TL.’lık aylık asgari ücretten yatırılan sigortalı işsiz aylık 376,20 TL. işsizlik ödeneği alabilecektir.
Son dört aylık primi 01.01.2012-30.06. 2012 tarihleri arasında aylık 1.773,- TL ve üstündeki kazançtan ödenmiş olan sigortalı işsizlerin ise aylık 709,20 TL. işsizlik ödeneği almaları gerekir. Son dört aylık primi 01.07.2012-31.12.2012 tarihleri arasında aylık 1.881,- TL ve üstündeki kazançtan ödenen sigortalı işsizlerin alabilecekleri aylık işsizlik ödeneği miktarı 752,40 TL.’dır.
8- Sigortalı İşsizler İşsizlik Ödeneği Almak İçin Ne Zaman ve Nasıl Başvurmalıdır?
Sigortalı işsizler, işsizlik ödeneği ve yukarıda sayılan diğer hizmetlerden yararlanmak için mücbir sebepler hariç işten çıktıkları/çıkarıldıkları tarihi takip eden 30 gün içinde Çalışma ve İş Kurumu il/şube müdürlüklerine şahsen veya aynı sürede elektronik ortamda www.iskur.gov.tr adresine başvurmalıdırlar.
Belirtilen başvuru süresi (30 gün), işsizlik sigortası hizmetlerinden yararlanma hakkını ortadan kaldırmamakta, ancak başvuruda gecikilen gün sayısı kadar alınacak olan işsizlik ödeneği süresinin eksilmesini ortaya çıkartmaktadır.
Örneğin; son üç yılda 600 gün prim ödenmesinden dolayı 180 gün işsizlik ödeneği alması gereken sigortalı işsizin, 30 gün yerine 45 günde başvuru yapması halinde başvurusundaki 15 günlük gecikmeden ötürü yararlanabileceği işsizlik ödeneği süresi 180 gün yerine 180-15 = 165 gün olmaktadır.
9- İşten Çıkan/Çıkarılan İşçiler Nereye ve Nasıl Bildirilmelidir?
4447 sayılı Kanun kapsamında kendileri adına işsizlik sigortası primi ödenen işçilerin, işten ayrılması durumunda, 5510 sayılı Kanunun ek 1’inci maddesi ile Sosyal Güvenlik Kurumuna Yapılan Sigortalı ve İşyeri Bildirimlerinin Bazı Kurumlara Yapılması Gereken Bildirimler Yerine Geçmesine Dair Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’e göre, 01.08.2009 tarihinden itibaren işten çıkış tarihini takip eden 10 gün içinde tüm işten çıkışlarla birlikte Sosyal Güvenlik Kurumu’na yapılması gerekmektedir.
5510 sayılı Kanun’un 9’uncu maddesi uyarınca sigortalılara ilişkin Sosyal Güvenlik Kurumu’na yapılması gereken bildirimleri yapmayanlar hakkında Sosyal Güvenlik Kurumu’nca bir asgari ücret tutarında idari para cezası uygulanmaktadır.
Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 102’nci maddesinde, 17.01.2012 tarihli ve 6270 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunla yapılan değişiklik çerçevesinde, işten çıkışlarla ilgili bildirimin 10 günlük yasal süresi geçtikten sonra ilgililerce 30 gün içinde yapılması (Mahkeme kararına, Kurumun denetim ve kontrol ile görevlendirilmiş memurlarınca yapılan tespitler veya diğer kamu idarelerinin denetim elemanlarınca kendi mevzuatları gereğince yapacakları soruşturma, denetim ve incelemelere ya da kamu idarelerinden alınan belgelere istinaden düzenlenenler hariç) ve yapılacak tebligatı müteakip 15 gün içinde de ödemede bulunulması durumunda, bir asgari ücret tutarındaki ceza miktarının 1/4 asgari ücret tutarı olarak ödenmesi mevzubahistir.
Son olarak 5510 sayılı Kanun’un 102′ nci maddesinin birinci fıkrasının (j) bendinde 01.03.2012 tarihli ve 6283 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle, bu Kanunun yayımı tarihinden önce tahakkuk ettirildiği halde ödenmemiş olan cezalar için de uygulanmak üzere 08.03.2012 tarihinde yürürlüğe girecek şekilde, sigortalılığı sona erenlerle (506 sayılı Kanunun geçici 20’nci maddesine tabi olanlar için başlama ve sona erenlerle) ilgili bildirimi süresinde göndermeyenler hakkında bir takvim ayında işlenen bu fiillerden dolayı tutmakla yükümlü bulunulan defter ve belgelerin ibraz edilmemesi nedeniyle verilmesi gereken ceza tutarını aşmamak kaydıyla her bir sigortalı veya sandık iştirakçisi için asgari ücretin onda biri tutarında (daha önce ceza miktarı, bir asgari ücret tutarında idi) idari para cezası uygulanacağı belirtilmektedir.
10- İşsizlik Ödeneği Ödemesi ile İlgili Hak Düşürücü Nedenler Nelerdir?
İşsizlik ödeneği almakta iken;
a) Türkiye İş Kurumu’nca teklif edilen mesleklerine uygun ve son çalıştıkları işin ücret ve çalışma koşullarına yakın ve ikamet edilen yerin belediye mücavir alanı sınırları içinde bir işi haklı bir nedene dayanmaksızın reddeden,
b) İşsizlik ödeneği aldığı sürede gelir getirici bir işte çalıştığı veya herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşundan yaşlılık aylığı aldığı tespit edilen,
c) Türkiye İş Kurumu tarafından önerilen meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimini haklı bir neden göstermeden reddeden veya kabul etmesine karşın devam etmeyen,
d) Haklı bir nedene dayanmaksızın Türkiye İş Kurumu’nca yapılan çağrıları zamanında cevaplamayan, istenilen bilgi ve belgeleri öngörülen süre içinde vermeyen,
Sigortalı işsizlerin işsizlik ödenekleri kesilmektedir.
Ancak, başlangıçta belirlenmiş olan toplam hak sahipliği süresini geçmemek kaydıyla (c) ve (d) bentlerinde öngörülen ödeneklerin kesilme gerekçesinin ortadan kalkması halinde, işsizlik ödeneği ödenmesine yeniden başlanılmaktadır.
Muvazzaf askerlik dışında herhangi bir nedenle silah altına alınanlarla, hastalık ve analık nedeniyle geçici iş göremezlik ödeneği almaya hak kazanan sigortalı işsizlerin işsizlik ödeneklerinin ödenmesi, bu durumlarının devamı süresince durdurulmakta, bu durumları ortadan kalktığında başvurularına istinaden yeniden başlatılmaktadır.
III. Sonuç
ILO’nun Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Hakkında 102 sayılı Sözleşme ile uygulanmasını istediği 9 sigorta kolundan biri olan işsizlik sigortası ülkemizde 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu ile uygulamaya konulmuş ve ilk işsizlik ödeneği ödemesi 2002 yılı Mart ayında yapılmış bulunmaktadır.
Mart 2002’den 31.12.2011 tarihine kadar; Kanunda aranan sağlık sebepleri, ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri ile zorlayıcı sebepler hariç olmak üzere, bir iş ya da iş yerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek, sağlık ve yeterliliğinde olmasına karşın kendi istek ve kusuru dışında işsiz kalan ve işten çıktığı/çıkarıldığı tarihten önceki son üç yıl içinde son 120 günü kesintisiz olmak koşuluyla en az 600 gün prim ödeme koşullarını taşıyan 2.418.212 kişiye toplam 4.541.441.855.- TL. işsizlik ödeneği ödemesi yapılmıştır.
